سید محمد شفیعی مازندرانی:

حق تصرف در مال سخن معروف پیامبر - صلی الله علیه و آله- «ا‡نت و ما لک لا‌‡بیک» در باب حقوق پدر و مادر در جوامع بشری طرحی نو در انداخت. این حدیث در بسیاری از موارد، مورد استناد ائمه طاهرین نیز بوده است و این مسأله را اثبات می کند که پدر در روزگار تنگدستی، با دارا بودن فرزندی پرتوان از حیث تمکن مالی، نباید احساس تنگدستی کند. در باب شمول آن، دیدگاه های مختلفی به چشم می خورد از جمله : آیا این مسأله برای مادر نیز ثابت است یا خیر؟ و نیز ثبوت این حق برای پدر اختصاص به اموال پسر دارد یا اعم از پسر و دختر است؟ البته نخست باید به توضیح این مسأله پرداخت که شمول این حق، چقدر است و آیا پدر فقط در صورت اضطرار می تواند از اموال فرزند خود بدون اجازه مصرف کند و شمول عرصه آن در محدوده نیازمندی های اولیه است یا همه گونه نیازمندی های پدر را شامل می شود؟

در این باره میان صاحبنظران دیدگاه های گوناگونی به چشم می خورد از جمله : اضطرار برخی از صاحب نظران می گویند: پدر در صورت اضطرار حق دارد از اموال و ثروت پسر خود، بدون اجازه او بردارد.

امام باقر - علیه السلا‌م - در تفسیر سخن معروف پیامبر - صلی الله علیه و آله - «انت و ما لک لا‌بیک» فرمود: من دوست ندارم که کسی از مال پسر خود بیش از حد ضرورت در صورت اضطرار بردارد.

(1) اعتدال به نظر برخی از صاحب نظران، استفاده از مال پسر برای پدر به گونه معتدل مجاز است. اطلا‌ق بعضی از اهل نظر می گویند: روایات مربوط در این باره مطلق اند و از این گونه احادیث به دست میآید که پدر چه در صورت ضرورت و چه در غیرضرورت و نیز از حیث کمیت به هر مقدار که صلا‌ح دید می تواند بدون اذن فرزند از دارایی های او بردارد. به عبارت دیگر، استفاده پدر از اموال پسر، حد و مرز ندارد. بر این اساس هنگامی که پسری از پدر خود نزد پیامبر - صلی الله علیه و آله - شکایت کرد که میراث مادرم را از بین برده است و پدر گفت در زندگی مشترک خود و او صرف کردم، پیامبر فرمود تو و اموال تو، ثروت پدر تو محسوب می شود.

(2) از جمع بندی روایات باب، به دست می آید که فقط در هنگام ضرورت و به قدر نیازمندی های اولیه، شمول حق برداشت پدر را میتوان اثبات کرد. حق اذن ازدواج دختر هنگامی در مورد پدری که دختر باکره فرزند خود را بدون اطلا‌ع بابای دختر (پسر آن مرد) به عقد مردی درآورده بود و حکم مسأله از امام صادق(ع) استفسار شده بود، آن حضرت پاسخ داد: طبق سخن پیامبر اکرم(ص) «ا‡نت و مالک لا‌‡بیک» در این گونه از موارد نیز پدر چنین حقی دارد و شکایت پسر قابل پی گیری نیست. حفظ حریم پدر و مادر امام هشتم - علیه السلا‌م - درباره حفظ حریم پدر، به پسری چنین توصیه کرد: باید از پدر فرمان ببری، و در برابرش تواضع واکرام لا‌زم را مبذول داری ونباید از بذل نفس و جاه و مقام در برابر او کوتاهی کنی که در روایت آمده است: «تو و مال تو از آنِ پدرت هستی». همواره در حقش نیکی کن و پس از وفاتش همواره در حقش دعای خیر کن و اگر فقط در دوران زندگی دنیوی اش، در حقش احسان کرده، و بعد از موتش فراموشش کنی، در پیشگاه خدا در شمار کسانی خواهی بود که «عاق والدین» اند.

(3) در رهنمودی دیگر آمده است که یکی از گناهان کبیره آن است که کسی، بر پدر خود لعن و نفرین روا دارد، گفتند مگر کسی بر پدر خود «لعن» می کند؟ امام - علیه السلا‌م - پاسخ داد: اگر کسی درحق دیگری بدی کند و او بر پدر وی «لعن» کند نیز به عنوان لعن بر پدر از سوی فرزند، منظور می گردد و فرزند شما در شمار کسانی است که گناه کبیره را مرتکب شده است.

(4) حق نفی قصاص حق پدر بر گردن فرزند آن چنان است که پدر را به سبب قتل فرزندش قصاص نمی کنند؛ چون فرزند، مملوک پدر است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمود: «انت و ما لک لا‌بیک». حق اذن بر تصرف مال پدر نه تنها می تواند بدون اذن فرزند در اموالش تصرف کند، بلکه می تواند به دیگران حداقل به مادر(مادر فرزند) نیز اجازه تصرف در اموال فرزندش را بدهد.

(5) مادر اگر بخواهد از اموال فرزند خود بدون اذن بردارد، باید از فرزند خود و یا از پدر فرزند (شوهر خود) اجازه بگیرد و گرنه نمی تواند بدون اجازه فرزند، در اموال او تصرف کند.

(6) شکایت پدر مردی نزد پیامبر از دست پدرش شکایت کرد که او بدون اذن من گاهی اموال مرا می برد. پیامبر پدر را فراخواند و مردی نورانی عصا به دست به پیش آمد و پیامبر شکایت پسرش را با وی در میان نهاد. او که قیافه ای ملکوتی و ایمانی داشت با حالتی مظلومانه اظهار داشت: یا رسول الله! پسرم ضعیف بود و من قوی، او فقیر بود و من غنی، من هر چه داشتم در پای او نثار کردم تا امروز که من از پای افتادم و او قوی است و من ضعیف، او غنی است و من فقیر، ولی کاملا‌ً مرا از یاد برده است، گویا مرا پدر خود نمیداند و من برای گذران زندگی به ناچار به مال او دست می یازم تا به سوی مال مردم دست دراز نکنم. در این هنگام پیامبر به حال این مرد گریست و فرمود: هیچ سنگ و کلوخی در این جهان نیست که این سخنان شما را شنیده و اشک نریخته باشد. در این هنگام، پیامبر رو به پسرش کرد و فرمود: انت و ما لک لا‌بیک. تردیدی نیست که پدر، حق تصرف دارد ولی این حق، چندان وسیع نیست و در این جا فقط به یک حدیث استناد کرده و مقاله را به پایان میبریم. ابی العقلا‌ء میگوید: به امام صادق - علیه السلا‌م - عرض کردم: پدر چه مقدار می تواند از مال فرزند خود بدون اذن او تصرف کند؟ امام پاسخ داد: غذای روزانه خود را در حد دور از اسرافکاری هنگام نیاز و احتیاج (اضطرار). عرض کردم: کلا‌م رسول خدا - صلی الله علیه و آله - «انت و ما لک لا‌بیک» شمول بیشتری را نشان می دهد؟ امام - علیه السلا‌م - فرمود: این کلا‌م رسول خدا مربوط است به مردی که در پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از پدرش شکایت کرد که میراث مادری مرا از بین برد و پدر پاسخ داد که آن ها را در زندگی خودم و او خرج کردم و رسول خدا فرمود: «انت و ما لک لا‌‡بیک» آیا اگر آن میراث، موجود بود، باز هم رسول خدا چنین حرفی می زد؟

(7) دایره شمول «انت و ما لک لا‌‡بیک» مربوط به پدر است و البته اختصاص به مورد پسر ندارد. در مورد دختر نیز صادق است و پدر حق دارد از اموال شخصی او در صورت نیاز بدون اذن او بردارد؛ ولی باید توجه داشت که مادر در شمول حکم فوق دخیل نیست یعنی نمی تواند بدون اذن فرزند، از اموال او استفاده کند و دلیل اصلی آن، همان است که امام هشتم بدان اشاره کرده است.

امام هشتم - علیه السلا‌م - در پاسخ نامه مردی به نام محمد بن سنان که پرسیده بود راز حلا‌ل بودن و جواز اخذ پدر از اموال فرزند چیست و چرا عکس آن صحیح نیست؟ نوشت: فرزند (اعم از پسر و دختر)، یک هبه و مرحمتی خدا به پدر است. لذا پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله - فرمود: «انت و مالک لا‌‡بیک» و درباره فرزندو نیز مادر این چنین نفرمود و نیز پدر را درباره نفقه فرزندان محاکمه میکنند، ولی در حق مادر چنین کاری (مسؤولیتی) روا نیست.

(8) از منظر امام هشتم - علیه السلا‌م - فرزند اعم از دختر و پسر، هدیه ای از سوی خدا به پدر است، لذا اموال آن ها نیز از دایره شمول این «هدیه»، خارج نیست و همچنین از منظر آن حضرت تنها پدر است که حق دارد از اموال فرزندان بدون اذنشان استفاده کند نه مادر.

نتیجه دقت در رهنمودها و احادیث مذکور نشان میدهد که:

الف) اهمیت احترام به پدر فوق العاده است.

ب) فرزندان باید در حفظ حرمت پدر بکوشند.

ج) فرزندان هدیه الهی به پدرند و باید خود و اموالشان در خدمت پدر باشند.

د) در صورت نیاز، پدر می تواند نیازمندی های اولیه خود را از اموال فرزندان خود بدون اذنشان تأمین کند.

هـ)مادر در مورد مسأله مورد نظر این نوشتار همچون پدر نیست و اگر بخواهد در اموال فرزندش بدون اذن او تصرفی کند باید از خود فرزند یا از پدرش اجازه بگیرد. پی نوشت ها

1.کافی ، ج5، ص135.

2.همان، ص395.

3.مستدرک الوسائل، ج 15، ص201.

4.سفینه البحار، ماده سبّ.

5.بحار الا‌نوار، ج100، ص406، باب7.

6.المناقب، ج4،ص357.

7.معانی الا‌خبار، ج1، ص155.

8.وسائل الشیعه، ج17، ص266.